"VƯỢT SÓNG"CUỘC CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0

Thi công lắp đặt vách lò số 1 Nhà máy nhiệt điện Long Phú 1.

Bài 2: Doanh nghiệp loay hoay trong "cơn bão" -

Thực tế, những doanh nghiệp (DN) trong nước có khả năng chớp được cơ hội đến từ cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) như FPT còn quá ít. Hầu hết trong số họ còn chưa hiểu rõ khái niệm CMCN 4.0 là gì, xu thế ra sao và sẽ tác động thế nào đến chính bản thân mình chứ đừng nói đến việc lên kế hoạch để ứng phó. Nếu tiếp tục như vậy, rất có thể các DN này sẽ bị quét bay khi "cơn bão" công nghệ chính thức đổ bộ.

Chưa chuẩn bị sẵn sàng

Ðến thăm Công ty cổ phần Vilaco Hải Phòng, một DN chuyên về các chất tẩy rửa dạng lỏng và bột giặt các loại, chúng tôi được Tổng Giám đốc Nguyễn Thị Thanh Hương giới thiệu về dây chuyền sản xuất bột giặt hiện đại mà công ty vừa đầu tư. Tất cả đều được lập trình và vận hành hoàn toàn tự động, từ khâu cân đong nguyên liệu bằng chíp điện tử rồi đưa vào thùng phản ứng, trộn thành keo, phun áp lực, sấy nhiệt đến đóng gói,... Con người chỉ còn phụ trách khâu cuối cùng là xếp thùng lên pa-lét và chuyển về kho. "Gia công cho P&G - tập đoàn đứng đầu thế giới về sản xuất bột giặt nên Vilaco có được cơ hội cập nhật hầu hết các công nghệ mới nhất trong lĩnh vực này. Hệ thống dây chuyền máy móc chúng tôi đang sử dụng hiện đại không thua kém gì so với thế giới, thậm chí còn hiện đại hơn nhiều các nhà máy cũng gia công cho P&G của Trung Quốc. Toàn bộ hệ thống kế toán, lưu kho, bán hàng của công ty cũng được quản lý liên kết bằng phần mềm tin học hóa" - bà Hương cho biết.

Sự chủ động trong tiếp cận công nghệ vào sản xuất của Vilaco tạo ấn tượng mạnh mẽ với chúng tôi. Thế nhưng, khi được hỏi về cuộc CMCN 4.0 bà Hương lại chia sẻ: "Mặc dù có nghe qua thông tin về CMCN 4.0 qua ti-vi, đài báo, biết được một số khái niệm như trí thông minh nhân tạo hay rô-bốt thông minh,… nhưng tôi thật sự chưa hiểu rõ đó là gì. Tôi chỉ có cảm giác e ngại nếu các nước như Nhật Bản, Mỹ,... đã phát triển đến tầm hiện đại như trên ti-vi nói thì DN Việt Nam khó có thể cạnh tranh được. Còn về việc Vilaco có triển khai ứng dụng các công nghệ 4.0 hay không thì tương lai chưa biết thế nào, nhưng hiện tại là hoàn toàn không có khả năng".

Có thể thấy, với dây chuyền máy móc nêu trên, Vilaco đã thuộc về nhóm những DN đi đầu về ứng dụng và đổi mới công nghệ ở Việt Nam. Trình độ kỹ thuật sản xuất của công ty thực tế đã đạt chuẩn của công nghiệp 3.0 (tự động hóa) và hoàn toàn có đủ điều kiện cũng như tiềm lực để tiếp cận ngay với CMCN 4.0. Tuy nhiên, đội ngũ lãnh đạo của Vilaco đã không tự ý thức được điều đó chỉ vì thiếu những thông tin cần thiết để nắm bắt và hiểu rõ hơn về xu hướng của trào lưu công nghệ mới này. Ðây cũng là tình trạng chung của hầu hết các DN Việt Nam, chưa chuẩn bị sẵn sàng khi CMCN 4.0 đã tới rất gần. Nhiều DN vẫn bị động với xu thế mới, chưa nắm rõ được bản chất CMCN 4.0 là gì cũng như sự liên quan của các trào lưu công nghệ mới đến ngành, lĩnh vực của mình. Một cuộc khảo sát được Hiệp hội DN nhỏ và vừa TP Hà Nội thực hiện với 2.000 hội viên cho thấy, về chiến lược, có đến 79% số DN trong số này trả lời rằng họ chưa có động thái gì để đón làn sóng CMCN 4.0, 55% cho biết đang tìm hiểu, nghiên cứu, 19% đã xây dựng kế hoạch và chỉ có 12% DN đang triển khai.

Thực chất, không phải ở đâu xa, CMCN 4.0 từ lâu đã hiện hữu trong từng ngóc ngách của cuộc sống người dân Việt Nam. Ðó là mạng xã hội, dịch vụ Mobile Banking hay đơn giản là thương mại điện tử,... Những thành tựu bước đầu của CMCN 4.0 cũng đang được không ít DN ứng dụng thành công tại nước ta. Nhưng buồn thay, đây hầu hết đều là những DN nước ngoài và lúc này, công nghệ hiện đại lại trở thành thứ vũ khí hữu hiệu nhất giúp họ chiếm lĩnh thị trường trong nước. Minh chứng sống động nhất gần đây có thể nói đến câu chuyện của Grab và Uber, hai DN ngoại đã tiến công thị trường Việt Nam bằng dịch vụ "ta-xi công nghệ". Chỉ sau gần bốn năm, với việc sử dụng công nghệ để cung cấp các dịch vụ ta-xi tiện ích, minh bạch và an toàn hơn cho khách hàng, Grab và Uber đã hoàn toàn chiếm thế thượng phong, giành phần lớn thị phần ta-xi tại các thành phố lớn, đẩy nhiều thương hiệu ta-xi truyền thống một thời lẫy lừng như Vinasun, Mai Linh,... vào cảnh điêu đứng. TS Tô Hoài Nam, Phó Chủ tịch Thường trực kiêm Tổng Thư ký Hiệp hội DN nhỏ và vừa Việt Nam (Vinasme) nhận định: Trước làn sóng công nghệ đang thay đổi chóng mặt như hiện nay, nếu các DN còn tiếp tục thờ ơ, đứng ngoài cuộc chắc chắn sẽ tụt hậu. Trong thương trường, tụt hậu có nghĩa là doanh thu sụt giảm, hàng hóa, dịch vụ không bán được, mất thị trường và bị đào thải.

Chủ động thích ứng

Trong thời gian ngắn trở lại đây, chúng ta bắt đầu nghe nhiều đến CMCN 4.0 và giải pháp đưa ra cho các DN bất kể quy mô lớn hay nhỏ đều phải đầu tư vào khoa học - công nghệ. Ðây dường như là cách thức định hướng chủ đạo để bước vào CMCN 4.0. Nhưng thực tế, đầu tư thế nào lại không hề đơn giản khi phần lớn DN Việt Nam hiện nay vẫn sử dụng công nghệ cũ kỹ. Qua khảo sát, 52% số DN đang sử dụng thiết bị vô cùng lạc hậu, 38% sử dụng thiết bị trung bình và chỉ 10% sở hữu thiết bị hiện đại. Cả nước chỉ có khoảng hơn 2.000 DN khoa học - công nghệ, trong đó có khoảng 400 DN công nghệ cao (bằng 0,06% tổng số DN cả nước). Những con số này cho thấy các DN còn ở khoảng cách rất xa về năng lực công nghệ thông tin, công nghệ sinh học hay công nghệ số,... trong khi cuộc CMCN 4.0 đã đến rất gần.

Thêm nữa, năng lực đổi mới công nghệ của DN cũng gặp nhiều hạn chế, chủ yếu do thiếu nguồn lực về vốn. Theo thống kê của Vinasme, chi phí đầu tư cho đổi mới khoa học - công nghệ của DN Việt Nam bình quân chỉ chiếm khoảng 0,3% doanh thu, trong khi ở Ấn Ðộ là 5%, Hàn Quốc 10% và Nhật Bản 50%. Giám đốc Công ty TNHH cơ khí Duy Thành (huyện Ðông Anh, TP Hà Nội) Nguyễn Thành Duy chia sẻ: Nguồn vốn đầu tư để đổi mới công nghệ đòi hỏi rất lớn, thường ngoài tầm với của DN. Trong trường hợp tìm nguồn vốn hỗ trợ thì chuyện vay vài trăm triệu đồng thay mới hệ thống máy móc hư hỏng, xuống cấp còn chật vật, nói gì đến ước mơ viển vông có tiền đầu tư rô-bốt vào sản xuất. Trước những thách thức đó, việc DN nội khi cạnh tranh DN ngoại có nền tảng công nghệ tốt hơn, tính chuyên nghiệp cao hơn cùng sự chuẩn bị kỹ lưỡng thì việc bị thua trên sân nhà là rất dễ hiểu. Do vậy, quá trình gia nhập cuộc chơi CMCN 4.0 của Việt Nam không chỉ đặt ra những bài toán khó đối với cộng đồng DN, mà còn cho cả các cơ quan quản lý nhà nước trong việc tìm ra những giải pháp hỗ trợ DN hiệu quả. TS Vũ Ðình Ánh đề xuất: Trước hết, chúng ta cần phải thực hiện thêm nhiều nghiên cứu khoa học, nhằm trang bị cho cộng đồng DN những kiến thức CMCN 4.0 thực chất là gì, xu thế ra sao, gây tác động cụ thể nào đến từng ngành, lĩnh vực kinh tế. Tiếp đó cần tính toán và chọn lựa kỹ những thành quả nào có thể áp dụng hiệu quả tại Việt Nam, đặc biệt, đối tượng áp dụng ở đây phần lớn sẽ là DN. Ðến đây, phải tiếp tục phân tích cụ thể hơn thành quả của CMCN 4.0 là những gì, nếu áp dụng thì chi phí thực hiện ra sao và lợi ích mang lại như thế nào để DN tự cân nhắc. Cuối cùng, đối với các DN đã quyết định bước vào cuộc chơi thì không thể thiếu các công cụ hỗ trợ từ phía Nhà nước. Từ đó, việc tiếp cận CMCN 4.0 mới mang lại được hiệu quả cho từng DN rồi dần lan tỏa ra cả nền kinh tế.

Một số chuyên gia khác kiến nghị: Ðể hỗ trợ DN "vượt sóng" CMCN 4.0, Nhà nước cần có thêm nhiều cơ chế thúc đẩy khối DN đổi mới sáng tạo, hiện đại hóa công nghệ và phát triển nguồn nhân lực, nâng cao năng suất lao động; đồng thời, khuyến khích DN đầu tư vào các hoạt động nghiên cứu và phát triển, ứng dụng, chuyển giao công nghệ tiên tiến. Bên cạnh đó, cần phát triển các quỹ hỗ trợ đổi mới sáng tạo và ứng dụng công nghệ; áp dụng chính sách thuế, hỗ trợ tài chính, tiếp cận các nguồn vốn ưu đãi phù hợp với hoạt động nghiên cứu, đổi mới, hiện đại hóa,... Về phía các DN, cần đầu tư sâu hơn vào nghiên cứu các công nghệ tiên tiến của CMCN 4.0 cũng như khả năng ứng dụng nhằm cải thiện vị trí trong chuỗi giá trị. Trong tương lai, đổi mới về công nghệ sẽ tạo ra "phép màu" cho dịch vụ cung ứng, cải thiện năng suất và hiệu suất về lâu dài. Các DN cần linh động điều chỉnh sản phẩm theo nhu cầu người tiêu dùng, tích hợp các công nghệ tiên tiến để cải tiến quy trình sản xuất, giảm thời gian giao hàng, đồng thời vẫn phải bảo đảm khả năng quản lý sản xuất và chất lượng sản phẩm nhằm tăng khả năng cạnh tranh. Chỉ có như vậy, DN mới có thể thích ứng tốt hơn với CMCN 4.0, vượt qua các thách thức đang hiện hữu, tận dụng tốt thời cơ để phát triển vững mạnh.

Dây chuyền gia công áo vest cao cấp tại Công ty cổ phần May Hồ Gươm.

Bài 3: Cần có bước đi thích hợp -

Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) đang trở thành cuộc chạy đua đầy quyết liệt giữa các quốc gia, tập đoàn lớn trên thế giới. Những kế hoạch phát triển đầy tham vọng đã được nhiều nước triển khai để hỗ trợ CMCN 4.0.

Trong khi đó, do vẫn còn “lơ mơ”, chưa đánh giá được những tác động sâu sắc đến từng ngành kinh tế, cho nên Việt Nam vẫn chưa định hình rõ ràng để thúc đẩy CMCN 4.0 hay sản xuất tiên tiến dựa trên số hóa và kết nối. Đã đến lúc cần có chiến lược cụ thể, bài bản ở tầm quốc gia, triển khai hành động thiết thực trước khi quá muộn, bởi chậm chân lúc này đồng nghĩa là chết.

Thực tế khác dự báo

Khi nói về CMCN 4.0, nhiều chuyên gia thường lấy ngành dệt may làm dẫn chứng miêu tả về tính tác động và gây biến đổi nhanh, mạnh mẽ của “cơn bão” công nghệ mới này. Tuy nhiên, điều ngạc nhiên lớn nhất khi chúng tôi tiếp xúc với các doanh nghiệp (DN) dệt may là mặc dù nhận thấy nguy cơ, nhưng nhiều DN đều cho rằng thách thức sẽ không nặng nề như những gì đang cảnh báo. Nhận định về ý kiến cho rằng CMCN 4.0 sẽ khiến DN dệt may trong nước lao đao vì phải đầu tư quá lớn vào thay đổi thiết bị, công nghệ; hàng loạt người lao động sẽ mất việc làm do bị máy móc thay thế; các đơn hàng sẽ bị cắt giảm...

Chủ tịch Hội đồng quản trị Tổng Công ty May Hưng Yên (Hugaco) Nguyễn Xuân Dương cho rằng: Kịch bản của CMCN 4.0 đối với ngành dệt may Việt Nam sẽ không hoàn toàn như vậy. Thực tế, để đối phó với khó khăn thường xuyên của ngành dệt may là “khát” nhân lực, Hugaco luôn hướng tới mục tiêu tự động hóa được càng nhiều khâu sản xuất càng tốt. Đến nay, tỷ lệ tự động hóa của công ty mới đạt khoảng 10% và sắp tới cao nhất cũng chỉ 20%.

Nguyên nhân, do đặc thù của sản phẩm may mặc là chạy theo thời trang, mẫu mã thay đổi liên tục cho nên nhiều khâu trong quá trình sản xuất phải cần đến bàn tay khéo léo của con người; máy móc và quy trình tự động hóa không thể thay thế hoàn toàn được. Đơn cử, máy móc tự động hóa chỉ có thể thực hiện những động tác lặp lại, cứng nhắc, thích hợp sản xuất theo lô lớn những loại quần áo đơn giản, ít chi tiết như áo thun, sơ-mi không họa tiết,... Ở một số khâu như cắt vải hiện có thể tự động hóa, nhưng theo tính toán, việc đầu tư vẫn chưa đem lại hiệu quả cao hơn so với sử dụng nhân công cho nên DN vẫn phải cân nhắc. Bên cạnh đó, nếu xu hướng tiêu dùng sắp tới tập trung nhiều vào cá thể hóa thì càng khó có khả năng sử dụng dây chuyền tự động vốn chỉ thích hợp với sản xuất theo lô hàng lớn.

Lập luận của ông Dương có thể trái ngược với ý kiến của nhiều chuyên gia, nhưng đây cũng là những đúc kết có được từ chính thực tiễn sản xuất của DN. Báo cáo tổng hợp của Bộ Khoa học và Công nghệ về tác động của CMCN 4.0 đối với Việt Nam cũng chỉ ra rằng, đối với ngành dệt may, có nhiều thông tin cho rằng rất khó thay thế lao động bằng rô-bốt trong nhiều công đoạn, vì thế cần có sự đánh giá thật sự khoa học về mức độ tác động từ các nguy cơ để đưa ra kế hoạch ứng phó thích hợp nhất. Ngoài ra, một số ngành kinh tế khác cũng sẽ chịu tác động biến đổi thực tế khác so với dự báo.

Thí dụ, trong lĩnh vực cơ khí, Tổng Giám đốc Tổng công ty Lắp máy Việt Nam (Lilama) Lê Văn Tuấn cho biết: Ở những nước có nền công nghiệp cơ khí phát triển như Đức thì khả năng áp dụng công nghệ của CMCN 4.0 sẽ rất hiệu quả vì máy móc đã được sản xuất hàng loạt, thích ứng áp dụng dây chuyền tự động. Riêng những hàng lẻ hoặc chi tiết phi tiêu chuẩn, khó có khả năng tự động hóa thì từ trước đến nay hầu hết đều được đẩy sang những nước thứ ba như Việt Nam sản xuất. Do đó, dù nắm được xu hướng của các công nghệ mới, nhưng do đặc thù chuyên sản xuất hàng phi tiêu chuẩn cho nên để ngành cơ khí trong nước áp dụng công nghệ tự động hóa vào sản xuất là rất khó.

“Không phải là không thể đầu tư công nghệ vào ngành cơ khí, nhưng khả năng đuổi kịp các nước phát triển là rất thấp, cộng thêm chi phí quá cao, nhất là trong bối cảnh hệ thống chấp hành (máy móc, thiết bị) của chúng ta còn rất lạc hậu, chủ yếu vẫn dừng ở giai đoạn 2.0. Bên cạnh đó, nếu CMCN 4.0 càng phát triển, máy móc được sản xuất càng nhiều, đồng nghĩa với việc nhu cầu các linh kiện phi tiêu chuẩn cũng càng lớn. Do đó, không lo ngành cơ khí trong nước sẽ hết việc” - ông Tuấn tự tin khẳng định.

Chiến lược phát triển tổng thể

Trong bối cảnh thực tiễn của Việt Nam, không phải ngành kinh tế nào cũng sẽ chịu tác động nhanh và mạnh mẽ như những gì đã được dự báo. Do đó, mặc dù đầu tư và ứng dụng công nghệ sẽ là yếu tố tiên quyết mang đến thành công trong CMCN 4.0, song trong làn sóng rô-bốt hóa, ngoài việc cẩn trọng chọn lựa đầu tư, DN còn phải hiểu và nhận thức rõ thế mạnh riêng để có quyết định đúng đắn nhất, chứ không phải chạy theo xu hướng. Từ thực tế nêu trên, cần sớm có những nghiên cứu khoa học chi tiết hơn nhằm đánh giá lại cụ thể, chính xác về tác động của làn sóng CMCN 4.0 đến từng ngành và lĩnh vực riêng biệt để lấy đó làm căn cứ xây dựng một chiến lược phát triển tổng thể cho cả quốc gia với mục tiêu hợp lý, hiệu quả và ít lãng phí nguồn lực. Không thể tiếp tục hô hào phát triển ồ ạt các mũi nhọn kiểu “gai mít” mà phải biết “liệu cơm gắp mắm”, chọn những ngành thật sự có tiềm lực và thế mạnh để đầu tư có trọng điểm.

Với sức lan tỏa của “làn sóng” công nghệ đang ngày càng mạnh mẽ như hiện nay, cuộc đua giữa các quốc gia để chiếm lĩnh lợi thế cũng sẽ càng trở nên gay cấn. Điều đáng nói là rất nhiều nước từ lâu đã bắt đầu triển khai các giải pháp trong thực tế để hỗ trợ cho CMCN 4.0. Thí dụ, ngân sách liên bang của Mỹ hằng năm đang cung cấp khoảng ba tỷ USD để mở rộng nghiên cứu và phát triển (R&D) về quy trình sản xuất tiên tiến, vật liệu công nghiệp mới hay khoa học người máy. Nước Đức đang theo đuổi chiến lược “Industrie 4.0” (công nghiệp 4.0), là tầm nhìn tương lai của ngành công nghiệp, nơi các nhà máy thông minh sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông để số hóa toàn bộ quy trình sản xuất.

Nhiều quốc gia khác như Anh, Pháp, Nhật Bản, Ấn Độ hay Trung Quốc cũng đang hối hả thực hiện những kế hoạch táo bạo nhằm bứt phá cuộc cách mạng công nghệ lần này. Trong khi đó, ở nước ta, ngoài Chỉ thị số 16/2017/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ về một số giải pháp tăng cường năng lực tiếp cận CMCN 4.0, vẫn chưa có một chiến lược cụ thể nào để triển khai các giải pháp trong thực tế. Đâu đó, trong từng lĩnh vực cũng có thể tìm thấy một vài chính sách liên quan CMCN 4.0, nhưng hoàn toàn không trực diện và đồng bộ.

Các chuyên gia lo ngại, nếu các động thái của Chính phủ vẫn chậm chạp, thiếu tính quyết đoán trong việc đưa ra được một chiến lược phát triển khoa học thì sẽ bỏ lỡ cơ hội tốt nhất để Việt Nam có thể thành công “vượt sóng” CMCN 4.0. Vụ trưởng Công nghệ cao (Bộ Khoa học và Công nghệ) Đàm Bạch Dương nhấn mạnh: Trước xu thế mạnh mẽ của CMCN 4.0, Việt Nam cần chủ động tiếp cận ngay bằng những hành động cụ thể, với những thay đổi mang tính cách mạng. Trước hết, cần sớm kiện toàn Ủy ban quốc gia về ứng dụng công nghệ thông tin (CNTT) trở thành cơ quan đầu não thực hiện nhiệm vụ tham mưu, chỉ đạo và giám sát các chủ trương, chiến lược, cơ chế chính sách thúc đẩy phát triển và ứng dụng CNTT, tạo thuận lợi cho triển khai CMCN 4.0 ở Việt Nam. Chúng ta phải có sự bứt phá thật sự về CNTT và để làm được, cần phát huy tốt hơn vai trò tiên phong, dẫn dắt của các DN trong lĩnh vực này trong việc hỗ trợ DN ở các lĩnh vực khác chuyển đổi nhanh chóng, bắt kịp làn sóng công nghệ mới.

Ngoài việc cung cấp các giải pháp tổng thể, DN mảng CNTT cần tập trung nhiều hơn trong đầu tư nghiên cứu ứng dụng mới theo xu thế tất yếu của công nghệ như IoT, Cloud, AI, Big Data,... với mục tiêu cao nhất là duy trì và phát triển sức cạnh tranh của các DN, giúp hoạt động sản xuất, kinh doanh tiết kiệm hơn, nhanh hơn, thông minh hơn, chất lượng cao hơn, bảo vệ môi trường và an toàn hơn. Vụ trưởng Khoa học và Công nghệ (Bộ Công thương) Nguyễn Phú Cường nhận định, nếu không bắt kịp CMCN 4.0, Việt Nam sẽ phải đối mặt với những thách thức, tác động tiêu cực lớn chưa từng có như sự tụt hậu về công nghệ, suy giảm sản xuất, dư thừa lao động, gây ảnh hưởng xấu, lan nhanh đến toàn bộ tình hình kinh tế - xã hội đất nước,... Do đó, chúng ta không thể tiếp tục thờ ơ mà cần nhanh chóng đi vào hành động.

Cơ quan quản lý cũng cần nhận diện những thế mạnh sẵn có để có đối sách hợp lý. Đó là trong CMCN 4.0, Việt Nam có khả năng thu hút đầu tư vào các lĩnh vực sản xuất và lắp ráp thiết bị, linh kiện kỹ thuật số phục vụ cho sự kết hợp kỹ thuật số vào các ngành công nghiệp, cho phép Việt Nam trực tiếp tham gia. Nó có thể làm chuyển dịch xuất khẩu của Việt Nam thông qua phát triển sản phẩm công nghệ cao, sản phẩm công nghiệp hỗ trợ, góp phần tăng khả năng xuất khẩu sang thị trường quốc tế với giá trị gia tăng cao hơn,... Trước sự lan tỏa ngày càng mạnh của CMCN 4.0, Việt Nam bắt buộc phải chủ động cùng tham gia “cuộc chơi” công nghệ toàn cầu nếu không muốn bị tụt hậu. Tuy nhiên, để vượt qua những thách thức to lớn do cuộc cách mạng này mang lại, chúng ta phải ngay lập tức hành động, với những bước đi được tính toán chặt chẽ và khoa học. Nếu làm được điều đó, đất nước mới nắm bắt được cơ hội để chuyển mình thành một quốc gia hùng cường. Quan trọng nhất là phải xây dựng được cơ chế đột phá, tầm nhìn vượt trội, thậm chí phải hơi khác thường và rất cần những con người phi thường.

NHÓM PHÓNG VIÊN KINH TẾ

Nguồn: nhandan.com.vn