Ngày 26.9, phát biểu kết luận tại Hội nghị trực tuyến toàn quốc về thúc đẩy phân bổ và giải ngân vốn đầu tư công năm 2019, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc nhấn mạnh: Phải kỷ luật kịp thời nghiêm minh đối với những vi phạm, làm chậm, kém hiệu quả, lợi ích nhóm, tham nhũng, lãng phí trong công tác đầu tư xây dựng cơ bản. Xử lý nghiêm các tổ chức, cá nhân không biết làm việc, hoặc cố tình cản trở, gây khó khăn, làm chậm tiến độ được giao.
Đủ tiềm lực và khả năng
Theo Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội các nhà đầu tư Đặng Đại, hiện năng lực và kỹ thuật thi công của các nhà đầu tư trong nước hoàn toàn có thể thực hiện được yêu cầu của đoạn tuyến tại dự án. Các nhà đầu tư trong nước chỉ cần quan tâm đến nguồn vốn ngân sách của 8 đoạn tuyến phía Đông, Nhà nước cam kết đảm bảo 30% trong tổng vốn đầu tư. Như vậy, 8 đoạn tuyến này chủ đầu tư đảm bảo 20% còn lại là nguồn vốn vay tín dụng. Với 20% này thì các nhà đầu tư trong nước hoàn toàn đáp ứng. Còn về kỹ thuật, các nhà đầu tư trong nước đã thực hiện nhiều tuyến cao tốc và cầu lớn, hầm đường về mặt kỹ thuật hoàn toàn đáp ứng yêu cầu.
Ông Nguyễn Xuân Thủy (nguyên Giám đốc Nhà xuất bản GTVT) cũng cho rằng, dự án trọng điểm của quốc gia như cao tốc Bắc - Nam nên dành “đất” ưu tiên cho các nhà thầu Việt Nam là quyết định sáng suốt, giúp đảm bảo chất lượng, thậm chí còn có thể giảm bớt được chi phí. Cũng theo ông Thủy, việc đóng cửa đấu thầu quốc tế trong bối cảnh hiện nay sẽ giúp loại bỏ nguy cơ lặp lại một dự án tương tự như đường sắt Cát Linh - Hà Đông. Hiện Việt Nam rất nhiều nhà đầu tư có đủ năng lực thực hiện các dự án lớn như cao tốc Bắc - Nam như Tổng công ty Sông Đà, các tổng công ty xây dựng công trình giao thông (Bộ GTVT), Tổng công ty Thăng Long, Tổng công ty Trường Sơn và các tập đoàn kinh tế lớn như Vingroup, Sun Group, T&T... Đây đều là những doanh nghiệp có đủ thiết bị, công nghệ và đặc biệt là có kinh nghiệm trong việc thực hiện các công trình lớn. Nếu họ “bắt tay” liên danh với nhau sẽ tạo được một nguồn lực tài chính mạnh sẽ đáp ứng được các tiêu chuẩn về kinh nghiệm để có thể hoàn thành tốt dự án cao tốc Bắc - Nam.
Ám ảnh doanh nghiệp thân hữu - doanh nghiệp sân sau
Điều mà không ít doanh nghiệp khi tham gia đấu thầu ở những dự án quan trọng có nguồn vốn lớn đó là họ tự biết mình là “quân xanh” ngay từ đầu bởi nhìn ra xung quanh thì thấy nhan nhản các doanh nghiệp thân hữu hay doanh nghiệp sân sau. Đặc biệt với các dự án giao thông theo hình thức BOT đã có thời gian dài được chỉ định thầu.
Theo Kiểm toán Nhà nước đã từng đưa ra những con số để chứng minh rằng rất nhiều dự án BT trên toàn quốc và dự án BOT trên quốc lộ 1A là chỉ định thầu. Lãnh đạo của Kiểm toán Nhà nước khẳng định, hình thức đầu tư BT, BOT rất dễ bị bóp méo, biến tướng do thiếu công khai minh bạch vì “lợi ích nhóm”, vì những khoản sinh lời vô cùng lớn từ cơ hội sở hữu những mảnh đất đắc địa hoặc những diện tích rộng lớn của địa phương.
Hay báo cáo của Bộ Kế hoạch và Đầu tư được báo chí trích dẫn cho biết, chỉ riêng năm 2017, cả nước có 221.469 gói thầu, trong đó có tới 153.280 gói thầu được chỉ định thầu, chiếm 69%.
Doanh nghiệp sân sau được hiểu là những tổ chức kinh doanh có quan hệ thân thiết với quan chức, cơ quan nhà nước, cụ thể nhất là những công ty của người thân trong gia đình, doanh nghiệp nhà nước cổ phần hóa, hoặc những doanh nghiệp đủ tiền để mua sự ủng hộ của họ. Những doanh nghiệp “sân sau” này sẽ hưởng đặc quyền tiếp cận những dự án lớn (xây dựng cơ sở hạ tầng), khai thác tài nguyên thiên nhiên, hay sở hữu quỹ đất vàng với giá rẻ hơn nhiều so với giá trị thực. Đổi lại, cơ quan nhà nước hoặc quan chức sẽ được “lại quả” các quyền lợi, chủ yếu là vật chất.
Khi đã được ưu ái về chính sách và được hưởng đặc quyền, các doanh nghiệp sân sau, thân hữu sẽ tập trung mọi cách để quay vòng vốn nhanh nhất, mục tiêu lợi nhuận đặt lên trên mục tiêu chất công trình.
Đối với dự án cao tốc Bắc - Nam, nếu còn có hiện tượng doanh nghiệp sân sau, doanh nghiệp thân hữu được “tạo điều kiện” thực hiện dự án thì nguy hại là về lâu dài.
Nhà đầu tư nội hoàn toàn đủ sức thực hiện dự án cao tốc Bắc - Nam (ảnh minh hoạ). Ảnh: P.V
Chất lượng - vấn đề không dễ giải quyết
Không phải ngẫu nhiên khi phát lệnh khởi công xây dựng cao tốc Bắc - Nam đoạn Cam Lộ - La Sơn đi qua 2 tỉnh Quảng Trị và Thừa Thiên - Huế, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc nhấn mạnh việc chống tiêu cực, tham nhũng trong quá trình thực hiện dự án như: Tình trạng rút ruột công trình dẫn đến chất lượng kém, bán thầu cho đơn vị không có năng lực, làm không đúng thiết kế; các đơn vị thiết kế, thi công, giám sát thông đồng, sự buông lỏng của chủ đầu tư. Thủ tướng nhắc nhở Bộ GTVT phải quản lý thật tốt, các đơn vị phải làm thật tốt công trình, bởi đây là công trình quan trọng, kiểu mẫu. Nếu đơn vị nào làm sai, quản lý sai phải xử lý nghiêm khắc nhất theo quy định.
Trên thực tế, nhiều dự án giao thông lớn được triển khai theo hình thức BOT, trong đó có những dự án cao tốc trọng điểm đang ở tình trạng xuống cấp nhanh chóng dù mới đưa vào khai thác. Điển hình như đường nối cao tốc Quảng Ngãi - Đà Nẵng xuất hiện nhiều ổ gà, ổ trâu tới mức Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp của Quốc hội, bà Lê Thị Nga vừa yêu cầu làm rõ và giải trình nghiêm túc tại sao tuyến cao tốc Đà Nẵng - Quảng Ngãi trị giá 34.000 tỉ vừa làm xong đã xuống cấp. Từ lâu, tình trạng dự án làm rất lâu xuống cấp quá nhanh đã là nỗi ám ảnh.
Sẽ rất không yên tâm nếu như doanh nghiệp nội được nhận thầu nhưng hậu quả để lại là những đoạn đường vá víu, sụt lún và đặc biệt nguy hiểm nếu lại là cao tốc Bắc - Nam.
Tổng vốn đầu tư cho 11 dự án cao tốc Bắc - Nam phía đông thực hiện trong giai đoạn 2017 - 2020 khoảng 120.000 tỉ đồng, vốn ngân sách là 55.000 tỉ đồng. Việc đảm bảo chất lượng công trình không chỉ là trách nhiệm với từng đồng ngân sách mà còn trách nhiệm với mai sau.
Đó là những thách thức không hề nhỏ với doanh nghiệp trong nước dù họ đã được mở cửa để tiếp cận với dự án cao tốc Bắc - Nam.
Lê Văn Thịnh (nguyên Trưởng phòng Giám định 1, Cục Giám định Nhà nước về chất lượng công trình xây dựng - Bộ Xây dựng): Phải ngăn chặn “quân vay, tướng mượn, thiết bị thuê mua”. Văn bản của Bộ GTVT chỉ huỷ bỏ đấu thầu quốc tế một số đoạn tuyến của nhánh phía Đông cao tốc Bắc - Nam.
Ông Thịnh cho rằng, việc bỏ đấu thầu quốc tế cũng không phải đã tốt vì không có sự cạnh tranh và học hỏi công tác thi công quốc tế của các nhà thầu nước ngoài, do đó phải có nhà thầu nước ngoài tham gia thì mới có sự cạnh tranh quyết liệt. Nếu chỉ nhà thầu trong nước thì không có sự cạnh tranh quyết liệt và sẽ là sự “chia bánh, chia phần”. Cùng đó, năng lực của các nhà thầu nội phần lớn không có đội quân chuyên nghiệp thường trực, chỉ là “quân vay, tướng mượn, thiết bị thuê mua” vốn vay mượn khắp nơi. Trong 5 yếu tố quan trọng của chất lượng là: Con người, tiền vốn, vật tư - vật liệu, máy móc và phương pháp.
Cẩn trọng đầu tư núp bóng, đầu tư chui
Việc loại các nhà thầu nước ngoài trong dự án cao tốc Bắc - Nam đồng nghĩa với việc tạo sân chơi cho các doanh nghiệp nội. Tuy nhiên cũng không loại trừ khả năng các doanh nghiệp nội phải bắt tay với những nhà thầu ngoại mới đủ năng lực về tài chính, công nghệ để làm dự án.
Bởi vậy cũng cần có chế độ giám sát để không có hiện tượng đầu tư chui, đầu tư núp bóng từ các doanh nghiệp nước ngoài “mượn danh” nhà đầu tư nội để thực hiện dự án.